PHẠM VIỆT ANH*
Mục tiêu net-zero của một quốc gia chỉ có thể trở thành hiện thực khi các doanh nghiệp trong nước đạt được mục tiêu này.
Hiện không khó để tìm những doanh nghiệp dán nhãn net-zero, và cùng với đó là sự tự tin và kỳ vọng của mọi người, bởi họ đã đi tiên phong để mục tiêu trên sớm thành hiện thực.
Nhưng cảm xúc không thể thay cho những con số lạnh lùng, bắt buộc của khoa học, khi các nghiên cứu mới nhất chỉ ra rằng, hiện chưa có doanh nghiệp Việt Nam nào chính thức đăng ký với SBTi – một tổ chức phi lợi nhuận uy tín chuyên xác nhận và tư vấn mục tiêu giảm phát thải cho các doanh nghiệp trên toàn cầu.
Cũng từ đây, cái gọi là cơ chế phê chuẩn và giám sát cho những tuyên bố đầy tham vọng của các doanh nghiệp trong nước, khiến người ta không khỏi đặt câu hỏi.
Xem thêm: TS Phạm Việt Anh: Từ lệnh cấm xe máy xăng đến bài toán chủ quyền xanh
Con số 0 tròn trịa
Khi đưa các chỉ số từ tuyên bố của các doanh nghiệp lên bàn “đo, đếm”, mới hay: dữ liệu từ gần 150 công ty đạt giải thưởng bền vững giai đoạn 2023 – 2024, lộ ra khoảng cách lớn giữa tuyên bố và thực tiễn. Cụ thể, 100% các doanh nghiệp “bền vững” trong nước trong nhóm mẫu nghiên cứu chưa có mục tiêu net-zero được xây dựng trên cơ sở khoa học.
Kết quả này hoàn toàn tương đồng với nghiên cứu của PwC (2024). Theo đó, dù 46% công ty Việt Nam có đề cập đến ESG, chỉ dưới 10% công bố báo cáo bền vững độc lập. Không có bất kỳ doanh nghiệp nội địa nào đăng ký với SBTi.
Phân tích nguyên nhân này, vẫn là những gạch đầu dòng đã cũ mang tính khách quan, là doanh nghiệp hạn chế về năng lực, ngân sách, cũng như chính sách quốc gia chưa mang tính bắt buộc. Nhưng cái chính, là trở ngại lớn nhất nằm ở yêu cầu khắt khe của SBTi về năm cơ sở trong phương pháp giảm phát thải.
Ví dụ, báo cáo Corporate Sustainability của Intel năm 2024 – 2025 (tr. 37) nêu rõ: “Mặc dù các mục tiêu đạt mức phát thải ròng bằng 0 của chúng tôi phù hợp, hoặc tham vọng hơn, so với lộ trình giảm phát thải dựa trên khoa học, chúng tôi vẫn gặp khó khăn trong việc được phê duyệt chính thức một mục tiêu giảm phát thải ngắn hạn theo phương pháp của SBTi do yêu cầu về năm cơ sở trong phương pháp tiếp cận giảm phát thải tuyệt đối”. Như vậy, ngay cả Intel, một tổ chức có nguồn lực mạnh, cũng chưa có mục tiêu net-zero được SBTi phê duyệt.
Khi biện minh không thể là tuyên bố
Mặc dù có những thách thức không thể phủ nhận trong việc xác lập mục tiêu dựa trên cơ sở khoa học, chúng không thể biện minh cho các tuyên bố thái quá về mục tiêu net-zero của nhiều doanh nghiệp.
Dù doanh nghiệp có thể sử dụng các khuôn khổ khác (như GHG Protocol, CDP) để xây dựng mục tiêu net-zero của mình, nhưng nếu không có sự xác nhận từ một tổ chức độc lập và không công khai dữ liệu, thì tính xác thực của các tuyên bố này không có nhiều ý nghĩa. Ngoài ra, đặt mục tiêu net-zero mà không dựa trên năm cơ sở là phản khoa học.
Thậm chí ngay cả khi có báo cáo bền vững được xác nhận bởi đơn vị thứ ba, các đánh giá này thường ở mức độ đảm bảo hạn chế (limited assurance), với những nhận xét chung chung và mang tính kỹ thuật.
Ví dụ: “Chúng tôi không phát hiện vấn đề nào khiến chúng tôi tin rằng báo cáo bền vững không được lập, trên các khía cạnh trọng yếu, theo các tiêu chí báo cáo”. Vậy “trọng yếu” ở đây là gì?
Hiện tại, không có câu trả lời rõ ràng về tính tác động (impact) thực sự của các hoạt động bền vững trong những báo cáo được xem xét, mà chỉ có báo cáo về đầu ra hoạt động (operational outputs).
Sẽ chấm dứt phép cộng tùy tiện
Không dừng lại ở những bắt buộc trên, SBTi hiện đang đặt ra “bộ lọc” kỹ càng và trọng tâm hơn khi đưa vào đánh giá các tiêu chí. Họ đang thử nghiệm phiên bản V2.0 – một bước tiến lớn nhằm chuyển đổi từ việc chỉ đơn thuần đặt mục tiêu sang đánh giá toàn diện hiệu suất và quá trình thực hiện.
Dự kiến hoàn tất và áp dụng từ năm 2027, phiên bản mới hứa hẹn mang đến những thay đổi then chốt, nhưng cũng đặt ra không ít thách thức, nhất là với các tổ chức còn thiếu quyết tâm và nguồn lực.
Một trong những điểm khác biệt lớn nhất của SBTi V2.0 là việc tách biệt Scope 1 và 2 (Phạm vi 1 là phát thải trực tiếp từ hoạt động của doanh nghiệp, Phạm vi 2 là phát thải gián tiếp từ năng lượng mua vào) khỏi Scope 3 (Phạm vi 3 là phát thải gián tiếp từ chuỗi cung ứng và sử dụng sản phẩm).
Sự thay đổi này được kỳ vọng sẽ giúp các doanh nghiệp giảm bớt gánh nặng báo cáo và tập trung hơn vào từng loại phát thải cụ thể.
Tuy nhiên, phiên bản mới siết chặt hơn quy định về bù đắp carbon. Thay vì cho phép bù đắp rộng rãi như trước, đặc biệt là với Scope 3, SBTi V2.0 chỉ cho phép bù đắp cho phần phát thải dư thừa (khoảng 10% hoặc ít hơn) sau khi đã giảm hơn 90% lượng phát thải, phần dư trung hòa bằng loại bỏ carbon là nguyên tắc cốt lõi của Net-Zero Standard; không giới hạn ở DAC, mà thừa nhận cả phương án loại bỏ có tính bền vững cao (bao gồm công nghệ và thiên nhiên, với tiêu chuẩn độ bền/tính lâu dài).
Đồng thời, hướng dẫn cho Scope 3 cũng được củng cố, yêu cầu tính toán chi tiết hơn và dữ liệu phải có khả năng truy xuất nguồn gốc cao hơn để đảm bảo tính chính xác.
Rõ ràng những cải tiến này đã khoanh vùng một khuôn khổ chặt chẽ và minh bạch hơn, thúc đẩy các doanh nghiệp không chỉ đặt ra mục tiêu mà còn thực hiện những hành động giảm phát thải thực chất và hiệu quả.
Khử carbon ngay tại nguồn, ‘tẩy xanh’ hết đường sống
Không doanh nghiệp hướng đến net-zero nào quay lưng với biến đổi khí hậu. Hoạt động thực chất trong chuỗi giá trị, mà nội khử carbon (insetting) chính là chìa khóa để đạt được điều đó. Khác với ngoại bù carbon (offsetting) – một phương pháp phổ biến nhưng thường bị chỉ trích, nội khử carbon tập trung vào việc giảm phát thải ngay tại nguồn, trong chính chuỗi giá trị của doanh nghiệp.
Có một cách thức tiếp cận lâu nay, dễ dàng nhận ra, mà khoa học gọi là ngoại bù carbon. Hoạt động dựa trên nguyên tắc tài chính: các công ty mua “quyền xả thải” bằng cách đầu tư vào những dự án môi trường bên ngoài, như trồng rừng hoặc mua tín chỉ carbon tự nguyện.
Cách tiếp cận này dễ dàng thực hiện nhưng không khuyến khích doanh nghiệp thay đổi triệt để hoạt động của mình. Do đó, nó bị xem là một giải pháp mang tính đối phó, tạo ra rủi ro “tẩy xanh” mà không giải quyết được gốc rễ vấn đề.
Ví dụ, nhiều dự án carbon xanh và lâm nghiệp ở châu Phi, bao gồm cả những dự án do Blue Carbon và AFIP triển khai, thường xuyên vấp phải chỉ trích vì những tác động tiêu cực đến cộng đồng địa phương. Các dự án này chiếm một diện tích đất khổng lồ, ví dụ như 10% diện tích đất của Liberia và 20% lãnh thổ của Zimbabwe đã được nhượng lại. Điều này làm dấy lên lo ngại về sự thiếu minh bạch và nguy cơ mất quyền sử dụng đất truyền thống của người dân.
Ngược lại, nội khử carbon đòi hỏi một cam kết chiến lược thực chất hơn, giúp loại bỏ khí carbon trên thực tế (carbon removal). Doanh nghiệp trực tiếp đầu tư vào chuỗi cung ứng của mình để cải thiện hiệu suất năng lượng, đổi mới công nghệ và áp dụng các giải pháp lưu trữ carbon hiệu quả.
Về lâu dài, nội khử carbon còn thúc đẩy chuyển đổi sang mô hình kinh doanh tuần hoàn và sử dụng vật liệu bền vững. Bằng cách này, các công ty không chỉ giảm lượng phát thải tuyệt đối mà còn nâng cao hiệu quả hoạt động, tạo ra những thay đổi bền vững và ý nghĩa trong cuộc chiến chống biến đổi khí hậu.
Đừng để lời hứa mãi… xanh
Những kiến nghị từ chính doanh nghiệp lẫn giới khoa học trong nước lâu nay, đã và vẫn tiếp tục vang lên, nhưng bến đáp vẫn chưa có. Đó là cần xây dựng khung pháp lý rõ ràng về chuyển đổi xanh, bao gồm quy định trong việc sử dụng các khái niệm xanh liên quan, nhằm xử lý các hành vi tẩy xanh, ngăn chặn sự méo mó về đạo đức thị trường và thúc đẩy cạnh tranh công bằng.
Chúng ta có thể học hỏi quy định mới của EU, đặc biệt là Chỉ thị 2024/825, chống “tẩy xanh” bằng cách cấm các tuyên bố môi trường chung chung như “thân thiện với môi trường”, “bền vững”, hay “trung lập carbon” nếu không có bằng chứng khoa học rõ ràng.
Các nhãn, biểu tượng xanh phải được chứng nhận bởi cơ quan độc lập. Tuyên bố về hiệu suất tương lai cần kế hoạch chi tiết và giám sát độc lập. Vi phạm có thể bị phạt tới 4% doanh thu hàng năm, truy thu lợi nhuận, hoặc các biện pháp khắc phục khác, tùy luật quốc gia thành viên.
Để chuyển đổi xanh theo tiêu chí ESG, doanh nghiệp cần thực hiện ba nguyên tắc cốt lõi. Trước hết, phải “làm thật”, xây dựng niềm tin bằng hành động cụ thể và minh bạch, bởi trong thời đại thông tin, người tiêu dùng chỉ cần vài giây tìm kiếm là có thể lật tẩy những lời quảng cáo “ảo”.
Tiếp theo, doanh nghiệp cần “sửa sai nhanh”, tận dụng lợi thế quyết định linh hoạt của tư nhân để kịp thời khắc phục sai lầm, giữ vững uy tín.
Cuối cùng, tuyệt đối “không nói quá”, chỉ công bố những gì đã làm được, tránh thổi phồng về phát triển bền vững để không bị quy kết tẩy xanh. Làm được điều này, doanh nghiệp sẽ tránh được rủi ro mất cơ hội đầu tư, kiện tụng hay bị phạt, đồng thời bảo vệ những thành quả đã xây dựng.
Một tổ chức học tập thực sự luôn có tốc độ sửa sai nhanh hơn nơi khác. Nếu không lấp được khoảng trống khoa học, net-zero ở Việt Nam sẽ mãi chỉ là một lời hứa xanh.
Báo cáo của MCG (2025, trang 12) cho biết chỉ 5% tổng số công ty niêm yết ở Việt Nam công bố báo cáo bền vững độc lập.
Trong số gần 150 tổ chức được nghiên cứu qua phân tích tài liệu công khai, 45% trong mẫu nghiên cứu có báo cáo độc lập; 27% trong số đó có bảo đảm bên thứ ba.
Tuy nhiên, phần lớn các báo cáo có xác nhận bởi bên thứ ba này thuộc về doanh nghiệp đa quốc gia, giải trình theo báo cáo của công ty mẹ. Trong khi đó, việc xác lập mục tiêu net-zero với SBTi trên thế giới vẫn chỉ là tự nguyện. Pháp luật Việt Nam hiện không bắt buộc các công ty niêm yết phải có báo cáo bền vững độc lập được xác nhận bởi bên thứ ba như báo cáo tài chính có kiểm toán, ngoại trừ một số ngành đặc thù như năng lượng, xây dựng hoặc logistics – nơi có yêu cầu báo cáo phát thải.
(*) Tiến sĩ quản lý bền vững và môi trường; Cố vấn bền vững, ESG-S
Nông Thôn Việt (2025): https://nongthonviet.com.vn/emagazine/tuyen-bo-netzero-khoang-trong-lon-ve-co-so-khoa-hoc-68b13bb83fcebd0c549f2e32.ngn?
econowhere 