COP30: Chính trị, năng lượng và sự thất hứa với hành tinh

TS. Phạm Việt Anh (*)

---

Hội nghị Liên Hợp Quốc về Biến đổi Khí hậu lần thứ 30 (COP30) vừa khép lại mà không đạt kỳ vọng. Nhiều nhà khoa học đánh giá đây là một thất bại lớn, nhưng điều này không bất ngờ; ngay trước khai mạc, các phân tích khoa học đã dự báo kết quả tiêu cực. Ba thập kỷ sau UNFCCC, dù tuyên bố về giảm phát thải ngày càng nhiều, lượng CO2 toàn cầu hiện vẫn cao hơn 65% so với năm 1990. Điều này phản ánh một vấn đề mang tính cấu trúc: cơ chế COP chưa đủ hiệu lực để kiểm soát biến đổi khí hậu.

Những hạn chế cố hữu

COP30 tiếp tục lặp lại những hạn chế cố hữu: thiếu lộ trình ràng buộc để loại bỏ năng lượng hóa thạch, chỉ dừng ở những tuyên bố chung chung về “chuyển đổi năng lượng” mà không có cơ chế giám sát. Nhiều quốc gia phụ thuộc than, dầu và khí đốt tiếp tục trì hoãn, khiến phát thải CO2 không giảm mà còn tăng. Bất định khoa học cũng là thách thức: tác động của con người so với biến thiên tự nhiên còn tương đối nhỏ, dữ liệu hạn chế, các mô hình khí hậu mâu thuẫn nhau, và việc dựa nhiều vào “ý kiến chuyên gia” chủ quan làm tăng rủi ro dự báo sai. Khoảng cách giữa khoa học, truyền thông và chính sách càng làm giảm hiệu quả: truyền thông thường thảm họa hóa vấn đề, trong khi thông cáo chính thức thì đơn giản hóa quá mức, dẫn đến quyết định chính sách thiếu phù hợp.

Dù vậy, COP30 vẫn ghi nhận một số kết quả cụ thể: các quốc gia đồng ý tăng gấp ba tài chính hỗ trợ thích ứng khí hậu cho các nước nghèo đến năm 2035, tương đương khoảng 150 tỉ USD hàng năm; cơ chế chuyển đổi công bằng (just transition) được đề cập rõ ràng; nội dung về thương mại và biến đổi khí hậu được đưa vào khuôn khổ đàm phán; đồng thời, các sáng kiến như “Global Implementation Accelerator” hay “Belém Mission to 1.5°C” ra đời để tăng cường hành động quốc tế.

Sáng kiến mới nhưng thiếu ràng buộc

Chương trình Tăng tốc Triển khai Toàn cầu (Global Implementation Accelerator) và Sứ mệnh Belém hướng tới 1,5°C (Belém Mission to 1.5 °C), cả hai đều được công bố tại COP30 ở Belém, Brazil, là những nỗ lực quan trọng nhằm hỗ trợ các quốc gia đạt được mục tiêu khí hậu. Các sáng kiến này nhằm giúp các quốc gia thực hiện các cam kết do quốc gia tự quyết (NDC) và các kế hoạch thích ứng, đồng thời thúc đẩy cả tham vọng lẫn hành động thực tiễn. Chương trình Tăng tốc Triển khai Toàn cầu được thiết kế để đẩy nhanh việc thực thi và mở rộng các sáng kiến khí hậu trên thực địa, giúp các quốc gia triển khai các kế hoạch một cách hiệu quả hơn. Trong khi đó, Sứ mệnh Belém hướng tới 1,5°C tập trung củng cố nỗ lực toàn cầu để hạn chế nhiệt độ tăng không quá 1,5°C, bảo vệ rừng, mở rộng năng lượng sạch và tăng cường hỗ trợ cho các cộng đồng dễ bị tổn thương. Cả hai chương trình này đều là một phần của nỗ lực rộng lớn hơn nhằm giải quyết biến đổi khí hậu và đảm bảo rằng quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế carbon thấp diễn ra công bằng và bao trùm cho tất cả các cộng đồng.

Tuy nhiên, những tiến bộ này vẫn chưa đủ để làm hội nghị thành công nếu không đi kèm lộ trình ràng buộc và giám sát độc lập.

COP cần cải tổ!

Kinh nghiệm qua nhiều năm cho thấy, hội nghị khí hậu toàn cầu cần: lộ trình và cơ chế giám sát rõ ràng để biến cam kết thành hành động thực tế; thừa nhận bất định khoa học, phân biệt tác động nhân tạo và tự nhiên; tăng vai trò các tổ chức học thuật độc lập; giảm phụ thuộc vào truyền thông không bình duyệt; tích hợp khoa học liên ngành với ngoại giao quốc tế và nhấn mạnh “chủ quyền xanh” của các quốc gia.

Đồng thời, cần thúc đẩy hành động địa phương và sáng kiến đa dạng, giúp cộng đồng chung sống với bất định khí hậu một cách hợp lý, và xây dựng lòng tin thông qua tiến bộ thực tế, thay vì dựa vào tuyên bố hình thức.

Biến đổi khí hậu là bất bình đẳng toàn cầu

COP30 cũng nhắc lại một thực tế rõ ràng: các hội nghị khí hậu, dù đầy tham vọng, dễ biến thành diễn đàn chính trị, nơi lợi ích quốc gia và ngành năng lượng thường chi phối nhiều hơn lợi ích toàn cầu. Các cam kết tài chính hay sáng kiến mới chỉ là “miếng vá” trên một hệ thống thiếu ràng buộc và giám sát độc lập. Thách thức không chỉ nằm ở việc loại bỏ năng lượng hóa thạch hay minh bạch hóa bất định khoa học, mà còn là vượt ra khỏi ngoại giao hình thức. Các cam kết hình thức, nếu không gắn liền với cơ chế thực thi rõ ràng, khó có thể tạo ra thay đổi thực chất. Trách nhiệm của các nước lớn phải đi đôi với xây dựng lòng tin từ cấp địa phương, đồng thời khu vực tư nhân, cộng đồng khoa học độc lập và các nỗ lực địa phương cần biến cam kết thành hành động thực chất. Sự hỗ trợ này không chỉ đảm bảo các quốc gia nghèo không bị bỏ lại phía sau mà còn nâng cao hiệu quả thích ứng, giảm rủi ro từ biến đổi khí hậu, và củng cố công bằng trong quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế carbon thấp. Đồng thời, vai trò của khu vực tư nhân, doanh nghiệp năng lượng sạch, các tổ chức phi chính phủ và cộng đồng địa phương là cần thiết để biến các cam kết thành hành động thực tiễn và đảm bảo sự bền vững lâu dài.

COP30 và giới hạn của ngoại giao khí hậu

Tuy nhiên, chính từ sự thất vọng tại COP30, một điều được nhắc nhở rõ ràng: tiến trình khí hậu toàn cầu vẫn đang bị lợi ích quốc gia và năng lượng hóa thạch chi phối, vượt lên trên lợi ích chung của hành tinh. Những tuyên bố mang tính hình thức không thể thay thế lộ trình ràng buộc và cơ chế giám sát độc lập. Chừng nào lợi ích quốc gia vẫn được đặt cao hơn lợi ích hành tinh, và sự bất công toàn cầu chưa được chủ động san sẻ bởi các nước giàu với nguồn phát thải tích lũy lớn, những hội nghị như COP30 sẽ tiếp tục là diễn đàn chính trị xa hoa, khó tạo ra thay đổi thực chất.

(*) Cố vấn bền vững, ESG-S

Nông Thôn Việt (2025): https://nongthonviet.com.vn/cop30-chinh-tri-nang-luong-va-su-that-hua-voi-hanh-tinh-693f927b80d8e150e229adcb.ngn?